ქართული ფოლკლორი

„მუსიკა არის როგორც შენობა. არქიტექტორი საზოგადოებაა, დიზაინერი – ისტორია, მაგრამ შენობის გეგმა არასდროსაა მოცემული, რადგან ოთახები ღია და ცვალებადია.“ ლუჩანო ბერიო

  ქართულ კულტურულ მემკვიდრეობაში ზეპირად გადმოცემულ სიმღერას მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. ეს ისეთი კულტურული მოვლენაა, რომელიც მნიშვნელოვანია არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელს მსოფლიოში. ამიტომ „იუნესკომ“ ის „ზეპირი და არამატერიალური კულტურის შედევრების“ სიაში შეიტანა, ისევე როგორც ცოტა ხნის წინ ქართული დამწერლობა.

  უმეტეს ევროპულ კულტურებში მუსიკის ზეპირი და წერილობითი გადმოცემა გვერდიგვერდ დგას: სპეციალისტების მეშვეობით წერილობითი მუსიკა განვითარდა ცალკე ხელოვნების დარგად. მუსიკის ზეპირი გადმოცემა კი გახდა „გაუნათლებელი ხალხის“ საქმე და დავიწყებას მიეცა. მხოლოდ მე-19 საუკუნეში, ხშირად უკვე მივიწყებული ხალხური სიმღერების აღმოჩენა კვლავ დაიწყო, რადგან ისინი უკვე ეროვნული ღირებულებების საგანძურს მიეკუთვნება.

  საქართველოში ზეპირი მუსიკის განვითარებას ზუსტად არ შეესაბამება ეს სქემა. აქ ყველა რეგიონში ისეა საკუთარი სტილი ჩამოყალიბებული, რომ იგივე ფუნქციის მატარებელი სიმღერა, იგივე ტექსტით სხვანაირად ჟღერს. თუმცა, ამასთანავე, აქვს თვისებები, რომელთაც ფოლკლორში ჩვეულებრივ ვერ შეხვდებით: მასში ჩანს არა მხოლოდ ერთი, არამედ რამდენიმე მრავალხმიანობის ფორმა, რომელიც ხანდახან ერთდროულად გამოიყენება. სიმღერის ჰარმონიული განვითარების მიზანი არ არის დაბრუნება საწყის აკორდამდე, როგორც ეს დასავლეთ ევროპულ მუსიკაშია. მას ურჩევნია მოგზაურობა იქით, საითკენაც ენთუზიაზმი წაიყვანს მომღერალს, საიდანაც უკან დასაბრუნებელი გზა არ არსებობს. ამას ემატება არათანაზომიერი ფორმალური დალაგება გრძელი ქართული სიმღერებისა.

  რთულია წარმოიდგინო, თუ როგორ შეიქმნა ასეთი მუსიკა პროფესიონალი  მცოდნის გარეშე. ანონიმურად გადმოცემული შემოქმედება, რომელზედაც ავტორების თაობებმა იმუშავეს, ლიტერატურიდან უფროა ცნობილი, ვიდრე მუსიკიდან, მათ შორის: „ოდისეა და ილიადა“, „გილგამეშის ეპოსი“ და ა.შ. თუმცა ისინი როდესღაც ჩაწერეს, ხოლო ქართული ხალხური მუსიკა კი – ყოველთვის ზეპირად გადაიცემოდა. შეიძლება დადებითი მხარეცაა ეს, იმიტომ, რომ დამწერლობაში არ არსებობს ქართული ინტონაციის შესატყვისი ნიშნები. როგორც ზეპირი გადმოცემა, ის მხოლოდ შესრულების შემთხვევაში იარსებებს. რადგან ჩვენ არ გაგვაჩნია დამამოწმებელი დოკუმენტები, მათი განვითარების გზები საიდუმლოდ რჩება და მხოლოდ შეგვიძლია ვივარაუდოთ. მაგრამ ვარაუდები ხშირად გამოხატავენ ავტორის მსოფლხედვას და არა საგნის რეალურ ისტორიას.

  ერთ-ერთი მიზეზი ქართული ხალხური მუსიკის არაჩვეულებრივად მაღალი მხატვრული დონისა ისიცაა, რომ მის გვერდით პროფესიონალური მუსიკაც არსებობს: ქართული გალობა, რომელიც მე-10 საუკუნიდან იწერებოდა. ამ ჩანაწერების გაშიფვრაზე დღემდე მუშაობენ. ალბათ, ეს ეხება შემოკლებებს, რომლებიც მგალობელს, რომელმაც მელოდია უკვე ისწავლა, გახსენებაში ეხმარება. ყოველ შემთხვევაში ეს გამოკვლევები ბევრ ახალ ინფორმაციას გვაწვდიან ქართული გალობის განვითარებაზე და მის კავშირზე სხვა ქრისტიანული ერების სასულიერო მუსიკაზე.

   როგორც ცნობილია ქართული საგალობლები სამხმიანია. მრავალხმიანობას, როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის სხვა ეკლესიებიც იცნობენ. თუმცა ამგვარი განსაკუთრებული სამხმიანობა მხოლოდ საქართველოსთვისაა დამახასიათებელი. იოანე პეტრიწის ცნობით, იგი მე-13 საუკუნეში უკვე ფართოდ იყო გავრცელებული. მრავალხმიანი სიმღერა ქართველისთვის იმდენადვე ბუნებრივია, როგორც ქართულად საუბარი. ადრექრისტიანული ერთხმიანი სიმღერების მრავალხმიან სიმღერად გარდაქმნა ბიბლიისა და სხვა ლიტურგიული ტექსტების თარგმნის ერთგვარ ანალოგს წარმოადგენს.

   ამ საქმეს ძალიან დიდი სიფრთხილით ეკიდებოდნენ, მუდამ ცდილობდნენ შეენარჩუნებინათ თავდაპირველი მელოდია, რისთვისაც სხვადასხვა ხერხს მიმართავდნენ: ბიზანტია ერთხმიან მელოდიაში იყენებდა გაგრძელებულ ტონს (ე.წ ისონი). საქართველოშიც მელოდიის წამყვანი პირველი/მაღალი ხმა დარჩა. თუმცა სხვა ხმებს საფუძვლად დაედო არა ისონი (მიუხედავად იმისა, რომ მას ქართულ ხალხურ სიმღერაში იყენებდნენ), არამედ ხმათა პარალელურად სხვადასხვა მელოდიების ჰარმონიული შერწყმა. მე-19 საუკუნეშიც კი გალობის სწავლება ამ ხერხით მიმდინარეობდა. ამგვარად ყველა თაობაში ჩნდებოდა „განვითარებული და დახელოვნებული გალობა, რომელშიც ხმები მოძრაობდნენ თავისუფლად, ერთი მეორისგან დამოუკიდებლად, მწყობრივ, თვისებრივი და ორგანული კავშირით.“

   ეს სიტყვები მუსიკოსსა და კოლექციონერს – ფ.ქორიძეს ეკუთვნის (1896). ეს გამონათქვამი მხოლოდ თავისი დეტალურობით განსხვავდება 800 წლის წინ იოანე პეტრიწის მიერ სამხმიანი სიმღერის ღვთიურ სამებასთან შედარებისგან: „ამ სამით ქმნიან კეთილხმოვანებას, რადგან არათანაზომიერ ხმათა კეთილშეწყობით მიიღება ჰარმონია.“

   ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს იმას, რომ ბოლო 800 წლის განმავლობაში არაფერი შეცვლილა. მრავალრიცხოვანი მუსიკალური სკოლების გაჩენა და ქართული გალობის გამდიდრება ერთ დღეში არ მომხდარა. მაგრამ განვითარება და ცვლილება, როგორც ჩანს, არ შეხებია სამხმიანობის არსს: რომელიც მთქმელის, მოძახილისა და ბანის განსხვავებული პარტიების შერწყმით წარმოიშვება. ევროპაში საეკლესიო გალობის განვითარება, რომელიც ასევე პარალელიზმით დაიწყო, გვაჩვენებს, რომ ყველაფერი სხვანაირად მომხდარა: ევროპაში ჩამოყალიბდა პოლიფონია, სადაც ყველა ხმა ერთმანეთის მიყოლებით ერთიდაიგივე მელოდიას ეწყობა/მღერის.

   ვინც კი ქართველებს მათი მრავალხმიანი სიმღერის დროს დაკვირვებია, ის კარგად შეიგრძნობს, რომ ეს მოდელი მუსიკაში ნამდვილად მუშაობს. ნუთუ არ შეიძლება ამ მოდელის სხვა სფეროებზე განვრცობაც?

[rara_divider color=”#0089ce” style=”solid” thickness=”5px” width=”100%” mar_top=”20px” mar_bot=”20px”]

სტატიის ავტორი გახლავთ შვეიცარელი ქართველოლოგი თომას ჰოიზერმანი. მან იმოგზაურა მთელს საქართველოში და შეაგროვა ცნობები ქართული ხალხური სიმღერების შესახებ. სტატიას განსაკუთრებულობას სძენს ის, რომ გადმოცემულია შვეიცარელის თვალით დანახული ქართული ფოლკლორი.

თარგმნა: გიორგი სვიმონიშვილმა